Cykl „Pan Samochodzik” to zapoczątkowana w 1964 roku seria książek przygodowych autorstwa Zbigniewa Nienackiego. Opowiadają one o przygodach Tomasza, detektywa-amatora zajmującego się rozwiązywaniem zagadek historycznych oraz poszukiwaniem skarbów. Seria obejmuje dwanaście głównych książek, trzy prequele, dwie kontynuacje częściowo napisane przez autora oraz ponad sto książek napisanych przez innych autorów. Powstało także kilka adaptacji filmowych i serialowych, które różnią się od literackich pierwowzorów. W artykule omówimy główne książki i ich adaptacje.
Wyspa złoczyńców, 1964
Tomasz dziedziczy po zmarłym wuju-wynalazcy pokraczny wehikuł. Początkowo ma się zamiar go pozbyć, jednak po jakimś czasie zmienia zdanie. Wehikuł okazuje się piekielnie szybką amfibią wyposażoną w silnik Ferrari. Tomasz zabiera swój budzący drwiny pojazd na poszukiwania skarbu dziedzica Dunina.
Powieść nie była planowana jako początek serii. Dopiero pod wpływem jej popularności autor zdecydował się kontynuować przygody detektywa-amatora. Nastrojem Wyspa złoczyńców odbiega od pozostałych książek – jest dużo mroczniejsza i bliżej jej PRL-owskiemu kryminałowi niż wesołej książce o poszukiwaniu skarbu. Inną różnicą jest sposób narracji. Podobnie jak napotykane przez Tomasza postacie, nie wiemy, kim jest główny bohater i dlaczego przybył na wakacje do mało atrakcyjnej z turystycznego punku widzenia okolicy. W książce po raz pierwszy pojawiają się harcerze: Wiewiórka, Wilhelm Tell i Sokole oko. Będą mu oni towarzyszyć w wielu kolejnych przygodach.
Rok po premierze książki powstał film z Janem Machulskim w roli głównej. Film nie jest wierną adaptacją – twórcy pożyczyli sobie jedynie niektóre wątki i postacie.
Pan Samochodzik i templariusze, 1966
Tomasz wyrusza na poszukiwania skarbu Templariuszy. Towarzyszą mu poznani w poprzedniej książce harcerze. Na ich drodze stają inni poszukiwacze skarbów.
Dopiero w tej książce kanon został ustalony. Atmosfera jest luźniejsza – nie ma licznych zbrodni i czającego się gdzieś mordercy. Jest za to rywalizacja między grupami poszukiwaczy, wesołe docinki i przygoda. W książce można znaleźć także sporo ciekawych informacji historycznych i barwne opisy walorów turystycznych różnych regionów Polski.
Powieść została zekranizowana, tym razem w postaci serialu. W głównej roli wystąpił znajdujący się u szczytu popularności Stanisław Mikulski. Serial nie jest odwzorowaniem książki w stosunku 1:1 (pominięto kilka wątków i lokacji), jednak w przeciwieństwie do późniejszych adaptacji, ta jest najbardziej zbliżona do materiału źródłowego. Serial jest sprawnie nakręcony i dobrze zagrany. Obecnie jest to najlepsza adaptacja książek Nienackiego.
Druga adaptacja powstała w 2023 roku. Wyprodukowany przez Netflixa film spotkał się z chłodnym przyjęciem krytyków i wściekłością fanów. Poza kilkoma imionami i wątkami zapożyczonymi z książki, adaptacja ma niewiele wspólnego z pierwowzorem. Twórcy starali się (nieudolnie) naśladować przygody Indiany Jonesa, a główny bohater przypomina szpiega na miarę Jamesa Bonda. Film zdobył rekordowe dziesięć nominacji do antynagrody „Węże”, przyznawanej za najgorsze polskie filmy.
Księga Strachów, 1967
Tomasz dowiaduje się, że podczas obozu harcerskiego jeden z harcerzy doznał omdlenia, a koło niego znaleziono dziwną metalową tulejkę. Na podstawie tego dedukuje, że ktoś strzelił do chłopca z pistoletu gazowego. Zaintrygowany opowieścią postanawia udać się w to samo miejsce. Okazuje się, że w okolicy działa grupa poszukiwaczy usiłująca odnaleźć ukryty pamiętnik hitlerowskiego zbrodniarza.
Księga Strachów to kolejny klasyk. Książka jest świetnie napisana, ma wciągającą intrygę i interesujące postacie. Podobnie jak w templariuszach Tomasz podróżuje po kraju z grupką ludzi, poszukując kolejnych tropów. Jego przeciwnikiem jest agent „zachodniego” wywiadu, który jak sugeruje sam autor, może być Jamesem Bondem.
W nowszych wydaniach książka została uwspółcześniona. Tytuł zmieniono na „Pan Samochodzik i dziwne szachownice”, a akcja dzieje się w późnych latach 80. (co powoduje liczne dziury fabularne, jak np. wiek pamiętających wojnę postaci).
Niesamowity dwór, 1969
Tomasz zostaje zmuszony do przyjęcia stanowiska kustosza w opuszczonym dworze. Jego zadaniem jest inwentaryzacja zbiorów po zmarłym właścicielu i organizacja muzeum. Niestety nie będzie to zadanie łatwe, gdyż bohater musi zmierzyć się z niechęcią podwładnych i dziwnymi, niemal nadprzyrodzonymi zjawiskami.
Po dwóch powieściach drogi Nienacki napisał coś zupełnie innego. Tym razem akcja jest osadzona w jednym miejscu. Nie oznacza to jednak, że Tomasz będzie się nudził. Dworek skrywa jakąś tajemnicę. Wyjaśnienie jej nie będzie łatwe, gdyż podwładni Samochodzika mają go za karierowicza i nieuka, któremu trzeba dać nauczkę.
Niesamowity dwór to jedna z najlepszych książek w cyklu. Autor świetnie oddaje atmosferę grozy i przeplata to w naturalny sposób z humorystycznymi momentami. Książka jest debiutem arcywroga Tomasza – Waldemara Batury (bardzo subtelne nazwisko). Jest to kolega Tomasza ze studiów, który zamiast kontynuować obiecującą karierę, postanowił zająć się nielegalnym handlem zabytkami. Batura dorównuje Tomaszowi wiedzą historyczną i intelektem, oraz przewyższa go urodą. Jako przeciwnik, Batura pojawi się w serii jeszcze kilka razy. Inną postacią debiutującą w serii jest dyrektor Marczak – przełożony Tomasza.
Powieść została zekranizowana w 1986 roku. Adaptacja jest po prostu tragiczna. Leży wszystko, od chybionego castingu, poprzez dziwne, niemal surrealistyczne sceny, aż po aktorstwo. Wehikuł jest pojazdem rodem z filmów science fiction. Ma gadający komputer, nawigację satelitarną i gadżety, których nie powstydziłby się sam Bond. Powstydziłby się jednak na pewno wsiąść do środka, gdyż auto zostało wyposażone w antenę, parasol, komin, zęby i płetwy. Kicz dosłownie wylewa się z ekranu. Najgorsze jest jednak spłycenie materiału. Zamiast ekscytującej akcji, tajemnicy i historycznych ciekawostek dostajemy dziecinny musical. Film jest jedną wielką profanacją. Niestety, wbrew pozorom nie jest to wcale najgorsza ekranizacja.
Nowe przygody pana Samochodzika, 1970
Tomasz wyrusza nad Jeziorak, poszukiwać zatopionej hitlerowskiej ciężarówki załadowanej skarbami zrabowanymi z polskich muzeów.
Tym razem wątek poszukiwania skarbów zostaje zepchnięty na bok. Tomasz przez większość książki zajmuje się chuliganami grasującymi nad jeziorem i próbuje odkryć, kim jest zwalczający ich samotny mściciel zwany kapitanem Nemo. Może i nie brzmi to wcale źle, jednak Nienacki nie potrafi opisać zagadnienia trudnej młodzieży inaczej jak w tonie dydaktycznym. Na szczęście książka nadrabia do wspaniałymi opisami okolic, w których dzieje się akcja i galerią barwnych postaci.
Pan Samochodzik i Fantomas, 1973
Samochodzik wyrusza do Francji, aby pomóc rozwiązać sprawę kradzieży obrazów. Bezczelny złodziej wysyła żądania okupu, podaje dokładny czas kradzieży, po czym mimo wzmożonej czujności okrada pilnie strzeżone muzea i zamki.
Pod względem intrygi jest to jedna z najlepszych powieści w cyklu. Sposób kradzieży jest bardzo pomysłowy. Pojawia się mnóstwo zwrotów akcji. Niestety Nienacki przesadził trochę z opisami malarstwa. Bodaj jedna trzecia książki to przegląd twórczości znanych malarzy.
Pan Samochodzik i Fantomas – krótka recenzja i kilka ciekawostek
Pan Samochodzik i zagadki Fromborka, 1972
Na rynku pojawiają się niezwykle rzadkie monety. Tomasz podejrzewa, że pochodzą z poukrywanych we Fromborku nazistowskich skrytek, a za sprawą stoi Batura. Niestety zadanie ich odszukania zostało powierzone chorobliwie ambitnemu koledze Tomasza. Aby nie powodować niepotrzebnych spięć w departamencie, dyrektor Marczak wysyła Tomasza do Fromborka pod pretekstem stworzenia przewodnika turystycznego.
Sama intryga jest dobra, zawodzą jednak trochę postacie. Szczególnie irytuje postać iluzjonisty Cagliostro. Magik w praktycznie każdej scenie popisuje się swoimi umiejętnościami, co po pewnym czasie zwyczajnie nuży. Inną irytującą postacią jest magister Pietruszka. Nienacki lubi kreować różnego rodzaju zabawnych dziwaków, jednak w tym przypadku mamy do czynienia z karykaturą tak przesadzoną, że aż irytującą.
Pan Samochodzik i tajemnica tajemnic, 1975
Tropiąc złodziei bieszczadzkich ikon, Samochodzik trafia do Pragi. W wyprawie towarzyszy mu pozostawiony pod opieką olbrzymi dog niemiecki. Na miejscu okazuje się, że sprawa kradzieży ikon w przedziwny sposób łączy się z historią sławnego praskiego alchemika.
Książka została napisana jeszcze przed Księgą Strachów, jednak ukończona dopiero po Fromborku. Wprowadza to chaos w wewnętrznej chronologii, gdyż już w Księdze Strachów Tomasz wspomina o podróży do Pragi. No i w żadnej z kolejnych książek nie ma wzmianki o psie. Akcja książki toczy się dwutorowo. Pierwszy wątek dotyczy śledztwa Tomasza, a drugi to listy podsyłane mu przez harcerza Baśkę, który akurat zwiedza Bieszczady.
Pan Samochodzik i tajemnica tajemnic – recenzja i garść ciekawostek
Ta odsłona cyklu także została zekranizowana pod tutułem „Pan Samochodzik i praskie tajemnice”. Adaptacja pozornie wydaje się lepsza od poprzedniej. Podmieniono głównego aktora, a akcja toczy się w prawdziwych miejscach opisywanych w książce. Nie ma też nachalnych piosenek. Niestety film jedynie usypia czujność przed podstępnym ciosem. Dokładnie w siódmej minucie Pan Samochodzik wyrusza do Pragi wehikułem, który zmienia się…w UFO. Nie to nie żart – w prawdziwy latający spodek. W tym momencie każdy fan Nienackiego prawdopodobnie wyłączy telewizor i rzuci pilotem o ścianę.
Pan Samochodzik i Winnetou, 1976
Tomasz zostaje oddelegowany do ośrodka wypoczynkowego położnego na jeziorem Zmierzchun. Gdy w wyniku pomyłki zostaje wtajemniczony w niecne plany kierownika ośrodka, postanawia zostać na miejscu, aby je pokrzyżować.
Książka całkowicie odbiega od poprzednich odsłon. Większość akcji skupia się na ochronie przyrody. Widać, że zagadnienie jest autorowi bardzo bliskie. Może nawet trochę zbyt bliskie, bo temat opisany jest naiwnie i jednostronnie. Niestety dla wielu osób przebrnięcie przez niekończące się przemyślenia na ten temat, może okazać się zbyt dużym wyzwaniem.
Pan Samochodzik i Niewidzialni, 1977
Tomasz zajmuje się sprawą cennych zbiorów ukrytych gdzieś na terenie Polski. Nie będzie to jednak proste, gdyż na skarb ostrzy sobie zęby Batura oraz międzynarodowa szajka złodziei dzieł sztuki zwana Niewidzialnymi.
Po dydaktycznym Winnetou Nienacki postanowił wynagrodzić fanom nudniejszą pozycję. W Niewidzialnych do czynienia mamy z międzynarodową intrygą, gangami, skarbem, podróżowaniem i wszystkimi innymi elementami, które tak lubią czytelnicy. Niestety tak jak w poprzedniej książce autor nieco przesadził z ochroną przyrody, tak tutaj z intrygą. Tomasz zawsze był zwykłym facetem z ponadprzeciętną spostrzegawczością i inteligencją, jednak w Niewidzialnych Nienacki zrobił z niego mistrza intryg, który manipuluje przeciwnikami jak marionetkami. Razi też trochę niekonsekwencja w kreowaniu postaci. Niewidzialni mają być poważnym i niezwykle groźnym gangiem, jednak złoczyńcy, z którymi Tomasz się mierzy, przypominają bardziej gang Olsena. Podobnie los spotkał Baturę. Największy przeciwnik Tomasza w jednej scenie pokazuje geniusz godny Sherlocka Holmesa, po to, by w następnej dać się nabrać na dziecinny trick.
Pan Samochodzik i złota rękawica, 1979
Tomasz wraz z grupką znajomych wyruszają na poszukiwania ludowego poety. Na ich drodze staje Waldemar Batura. Tomasz zyskuje jednak nieoczekiwanego sojusznika pod postacią…aktora Rogera Moore’a.
Kolejna nudna odsłona cyklu. Stawka jest niska, gdyż zamiast bezcennych skarbów obiektem poszukiwań jest poeta. Tomasz zajmuje się wskazywaniem ludziom poprawnej życiowe drogi, oraz zabawianiem brytyjskiego aktora. W trzeciej odsłonie cyklu walczył, ze złowieszczym Jamesem Bondem, a tutaj jeździ po kraju z odtwórcą jego roli. Bo czemu nie.
Pan Samochodzik i Złota Rękawica – Recenzja i garść ciekawostek
Ta książka także została zekranizowana. Do roli powrócił aktor z adaptacji Niesamowitego Dworu. Niestety, jeśli scenariusz tamtego filmu z grubsza trzymał się fabuły, tutaj oprócz kilku nazwisk film nie ma nic wspólnego z książką. W zasadzie film bardziej przypomina zlepek przypadkowo dobranych scen połączonych w jedną całość. Twórcy zresztą nie ukrywali odstępstwa od materiału źródłowego, gdyż tytuł to „Latające machiny kontra Pan Samochodzik”. Humor jest strasznie wymuszony, a aktorstwo tragiczne. Na drugim planie marnuje się Witold Pyrkosz.
Pan Samochodzik i człowiek z UFO, 1985
Na konferencji muzealnej w Bogocie Samochodzik poznaje człowieka, który podaje się za przybysza z przyszłości. Wraz z nim wyrusza odszukać skarby zrabowane z lokalnego muzeum.
No cóż, każdy cykl kiedyś w końcu musi „przeskoczyć rekina” i z tym mamy tutaj do czynienia. Poszukiwacz zaginionych pamiątek muzealnych, nagle staje w centrum intrygi w klimatach science fiction, a stawką zmagań jest przyszłość ludzkości. Zresztą nawet jeśli zapomnimy o cyklu i potraktujemy książkę jako zwykłą fantastykę, jest to wciąż niezwykle słaba pozycja. Tomasz wraz z Człowiekiem z UFO co chwila pakują się w tarapaty, z których wychodzą przy pomocy jakiegoś magicznego przyrządu z przyszłości. Wygodne, prawda? Oprócz kilku zabawnych scen książka nie ma nic do zaoferowania. „Człowiek z UFO” to najsłabsza powieść w cyklu.
Pan Samochodzik i człowiek z UFO – recenzja i garść ciekawostek
Jak wspomnieliśmy na początku, sprawa cyklu Samochodzików jest trochę bardziej skomplikowana. Przede wszystkim w zależności od wydawnictwa, książki ukazywały się w różnej kolejności i pod zmienionymi tytułami. Ingerowano także w treść książek, usiłując usunąć co bardziej nachalne nawiązania do komunizmu (Nienacki był zagorzałym komunistą). Dodając do tego fakt, że nawet sam Nienacki niespecjalnie dbał o chronologię serii, całość jest dosyć chaotyczna. Aby jeszcze bardziej wszystko skomplikować, w późniejszym czasie do cyklu o Samochodziku dołączono trzy kolejne powieści.
Uroczysko, Skarb Atanaryka, Pozwolenie na przywóz lwa
Trzy powieści Nienackiego wydane w latach 1957 – 1961. Głównym bohaterem jest dziennikarz Tomasz, który nosi pewne cechy autora powieści. Tak naprawdę książki nie są pełnoprawnymi Samochodzikami, gdyż zostały wydane jako trzy luźno połączone ze sobą powieści i dopiero na fali popularności Pana Samochodzika, zostały zaliczone do kanonu jako prequele. Można tak na nie spojrzeć jeśli przymkniemy oko na wiele rzeczy. W późniejszym czasie tytuły zostały wzbogacone o „Pan Samochodzik i…”
Cykl Samochodzików na tym się jednak nie skończył. Nienacki przed śmiercią pracował nad kolejną powieścią w cyklu, której nigdy nie ukończył.
Pan Samochodzik i nieuchwytny kolekcjoner, 1997
Siostra Tomasza wyjeżdża za granicę, zostawiając go z dwójką siostrzeńców: Zosią i Jackiem. Samochodzikowi to wyjątkowo nie pasuje, gdyż właśnie zajmuje się sprawą kradzieży bezcennych złotych koron.
Rozpoczętą przez Nienackiego powieść dokończył jego przyjaciel i uczeń Jerzy Ignaciuk (pod pseudonimem Jerzy Szumski). Niestety uczeń nie był zbyt pilny, gdyż popełnił wiele błędów. Książka rozpoczyna się jak rasowy Samochodzik, jednak po przejęciu pałeczki przez Szumskiego zmienia się w kryminał z cyklu „07 zgłoś się”. Tomasz odwiedza pijackie speluny i zadaje się z półświatkiem, w którym za rozmowę z policją można zostać pociętym żyletką. Typowy Samochodzik, prawda?
Pan Samochodzik i testament rycerza Jędrzeja, 1997
Do profesora Herakliusza zgłasza się kobieta podająca za potomkinię rycerskiego rodu. Profesor wie, że rycerz umarł bezpotomnie, więc prosi o pomoc Tomasza.
Nie istniały już żadne rozdziały napisane przez Nienackiego, Szumski przerobił więc starą książkę Nienackiego zatytułowaną „Zabójstwo Herakliusza Pronobisa”. Książka powstała tylko w jednym celu: aby można było przeprowadzić fabularny restart. Wehikuł zostaje bezpowrotnie zniszczony, Batura umiera, a jego syn-gangster obwinia o to Tomasza i poprzysięga zemstę. Nowym towarzyszem Samochodzika zostaje komandos-muzealnik Paweł Daniec.
Była to ostatnia książka wydana pod nazwiskiem Nienacki. Kolejne ukazują się pod nazwiskami (lub pseudonimami) kontynuatorów. Cały cykl to już ponad 160 książek, napisanych przez 22 autorów. Fandom Nienackiego nie zalicza kontynuacji przygód Samochodzika do oficjalnego cyklu. Większość z książek jest mocno krytykowana, aczkolwiek zdarzają się wyjątki. W powieściach często pojawiają się brawurowe pościgi, strzelaniny i bójki. Stałym towarzyszem Samochodzika jest Paweł Daniec, który w kolejnych książkach odgrywa coraz większą rolę. Z tego powodu, po przekroczeniu setnego tomu wydawnictwo porzuciło tytuł „Pan Samochodzik i…”. Głównym bohaterem został Daniec, a Tomasz przestał się w książkach pojawiać. W ten sposób seria zmieniła się we własny spin-off o przygodach Pawła Dańca. Biorąc pod uwagę ich jakość, może to i lepiej…
